Gặp những nhân chứng cuộc vượt ngục Hỏa Lò tháng 3-1945

"Cha tôi sinh năm 1907, thọ 60 tuổi, có 40 năm tham gia cách mạng thì gần chục năm bị giam cầm trong các nhà tù thực dân, hết Côn Đảo, Nam Định, Ninh Bình, lại Hỏa Lò. Thời gian đó, ông có nhiều bạn tù mà mãi sau này chúng tôi mới có dịp gặp lại, nhất là các bạn tù cùng vượt ngục Hỏa Lò tháng 3/1945... - Anh Kháng Chiến con trai trưởng lão đồng chí Trần Tử Bình vào chuyện -... Đại tướng Văn Tiến Dũng, nguyên Bí thư Xứ uỷ Bắc kỳ, khi nhắc đến cuộc vượt ngục Hỏa Lò năm ấy đã nói: Hai Xứ uỷ viên Trần Đăng Ninh và Trần Tử Bình đã cùng anh em tù chính trị dùng phép "thăng thiên" và "độn thổ" vượt ngục...".


 

Cụ Lê Trọng Nghĩa, HN 2010.

"Thăng thiên" vượt Hỏa Lò

Ông Lê Trọng Nghĩa, nguyên Cục trưởng Cục Quân báo đầu tiên 1950, người trong cuộc rành mạch hồi tưởng: "Anh Trần Tử Bình bị mật thám bắt cuối năm 1943, bị kết án 20 năm tù khổ sai, đến đầu năm 1944 thì bị đưa về giam tại Hỏa Lò. Còn tôi cùng Nguyễn Đình Thi bị bắt khi đang rải truyền đơn mừng ngày thành lập Đảng đầu 1942 rồi tôi bị tống giam Hỏa Lò. Gặp anh Bình, thấy anh là người từng trải, tính tình cởi mở, lại cùng là dân công giáo nên hai anh em kết thân.

Trong tù, anh Trần Đăng Ninh, Bí thư Xứ uỷ cùng 2 Xứ uỷ viên Trần Tử Bình, Lê Tất Đắc được anh em tín nhiệm. Anh Bình được bầu làm trưởng "Ban sinh hoạt"; còn tôi phụ trách đối ngoại giao dịch nên có điều kiện đi lại tự do giữa các khám. "Ban sinh hoạt" thực chất là một tổ chức đấu tranh công khai của tù chính trị, đã bí mật tổ chức học tập lí luận, nâng cao khả năng diễn thuyết... Trước khi bị bắt đã dự cuộc họp Xứ uỷ (ngày 13/11/1943) triển khai nghị quyết Thường vụ Trung ương chuẩn bị Tổng khởi nghĩa, khi về Hoả Lò, anh Bình phổ biến lại cho anh em. Vấn đề vượt ngục vốn đã nung nấu nay càng trở nên cấp bách.

Tại Hỏa Lò, tù chính trị nam và nữ bị giam riêng biệt. Bộ phận nữ là một tập thể kiên cường, có tổ chức, chị em cũng sẵn sàng. Đặc biệt sự ra đi của đồng chí Hoàng Văn Thụ tác động lớn đến ý chí của anh em. Cũng trong thời gian này, tin về cuộc vượt ngục của nhóm tù chính trị Sơn La (trong đó có đồng chí Nguyễn Lương Bằng) vào tháng 8/1943 và của đồng chí Văn Tiến Dũng vượt ngục Bắc Ninh (tháng 12/1944) thành công càng động viên mọi người quyết tâm.

Tối mùng 9/3/1945, Nhật đảo chính Pháp. Ngay tối đó, anh em tù chính trị thống nhất: 1, Kiên quyết giữ vững khí tiết của người cộng sản, không để bọn Nhật lợi dụng. 2, Triệt để tình hình rối ren, khi bọn Nhật chưa vững chân, khẩn trương tạo cơ hội vượt ngục. Thời cơ quý báu đã đến!".

Ông Nguyễn Tuân, sau này là Thứ trưởng Bộ Điện-Than, có mặt trong nhóm chui cống đầu tiên nhắc lại sự nhanh trí, sáng tạo của anh em tù chính trị ngay trong đêm 9/3/1945: "Lúc nửa đêm, một sĩ quan Nhật dẫn tiểu đội lính với súng ống, lưỡi lê vào nhà tù, đã lừa phỉnh: "Người Nhật đã đánh bại quân Pháp, giúp Việt Nam độc lập. Ngày mai sẽ thả các anh". Vừa nghe hắn nói, tôi đề đạt: "Các ông nói ngày mai thả, vậy đề nghị mở cửa các trại để chúng tôi gặp nhau chia tay trước khi về quê!". Hắn gật đầu. Thế là anh em tù chính trị lợi dụng qua lại trao đổi kế hoạch vượt ngục".

Ngày 10/3, mọi kỉ cương hà khắc của nhà tù đảo lộn. Các giám thị và quan chức Pháp cùng gia đình bị dồn vào một phòng. Giám thị Việt không còn dám nghênh ngang. Anh Bình thống nhất: Ai có điều kiện thì chủ động trốn, các đồng chí bị án nặng được ưu tiên đi trước; quỹ tài chính được chia ra.

Lợi dụng lộn xộn về quản lí, đồng chí Trần Đăng Ninh từ xà lim tử tù cùng một số tù chính trị trà trộn sang khu giam thường phạm. Sáng 10/3, nhiều tù thường phạm đột nhập vào nhà kho lấy một số quần áo, chăn chiên, thang, xà beng, cuốc chim... Ngày 11/3, không khí trong tù càng sôi sục. Cánh thường phạm thử dùng xà beng đục tường, phá nền xi-măng, đào hầm chui ra nhưng không thành.

Sáng đó, đồng chí Trần Đăng Ninh cùng anh em bàn kế hoạch vượt ngục. Theo chỉ thị của ban lãnh đạo, ông Nghĩa báo cho bà Trương Thị Mỹ chủ trương vượt ngục, kịp phổ biến cho chị em. Nhiều chị em tranh thủ khi người nhà vào thăm đã thay quần áo, trà trộn vào đám thăm thân trốn ra ngoài.

Ông Nghĩa được giao đi gặp Cầm Văn Dung, nguyên Tri châu Mường La, bị kết án khổ sai vì liên đới đến vụ đầu độc Công sứ Sơn La Xanh Pu-lốp. Vốn là người có học, ghét Pháp, trong nhiều năm là thủ lĩnh của cánh thường phạm nhưng rất trọng anh em tù chính trị, Cầm Văn Dung nhất trí ngay kế hoạch vượt ngục qua tường rào: Chăn chiên được xé ra, bện thành những dây thừng. Tù nhân sẽ leo lên mái nhà rồi bắc thang từ đây lần ra bờ tường. Dây to được buộc cố định vào trụ điện trên bờ tường, thả ra ngoài. Lần lượt, cứ một tù chính trị thì một thường phạm. Anh em tù chính trị còn sáng kiến lấy chăn chiên trùm lên mảnh chai cắm trên bờ tường - phòng đứt tay chân và trùm lên dây điện - tránh bị giật. Sau khi đã thỏa thuận với Cầm Văn Dung, danh sách vượt ngục được lập. Ông Nghĩa được ông Bình giao nhiệm vụ bảo vệ đồng chí Trần Đăng Ninh...

Và trong đêm 11/3, các đồng chí Trần Đăng Ninh, Vũ Kỳ, Lê Trọng Nghĩa, Vũ Tuân, Lê Tất Đắc, Nguyễn Văn Kha, Châu Ký, Nguyễn Chương, Minh Chính... đã thoát ra ngoài từ trại thường phạm theo đường "thăng thiên". Sau khi Cầm văn Dung thoát ra ngoài, cánh thường phạm không còn giữ được trật tự, tranh nhau trèo lên mái nhà làm ngói vỡ. Quân Nhật phát hiện đã nổ súng. Lối  này bị lộ...

Đợt vượt ngục đầu tiên tuy chưa giải thoát được nhiều nhưng có tác dụng động viên anh em tiếp tục vượt ngục. Hơn nữa có thể thấy, lý  tưởng cách mạng giải phóng dân tộc của anh em tù chính trị đã cảm hóa được những người có ý thức trong cánh thường phạm. Riêng Cầm Văn Dung sau khi thoát ngục tham gia Việt Minh; khi Khu tự trị Tây Bắc thành lập, ông là Chủ tịch Mặt trận Tổ quốc.

Dùng phép "độn thổ" chui cống ra ngoài

Khi còn học ở Trường dòng Hoàng Nguyên, ông Bình đọc nhiều sách kiếm hiệp, trong đó có kể những cuộc trốn tù theo đường hầm dưới lòng đất. Lúc bị giam ở Ninh Bình, ông đã có ý định vượt ngục theo đường cống. Ý nghĩ này chợt đến khi đang lang thang trong sân nhà tù và nhìn thấy cái nắp cống bê-tông có gắn vòng thép.

Cụ Nguyễn Huy Hòa (ảnh 1961).

Ông Nguyễn Huy Hòa, sau này là Hiệu phó Trường Tuyên huấn Trung ương, sắp tròn 90 vẫn giữ vẻ hóm hỉnh: "Anh Cử thì ở tù Sơn La về. Còn tôi bị bắt từ lúc còn ở tuổi thiếu niên, từng bị giam ở Trại J. Lúc bấy giờ đã có ông mãnh nghịch ngợm, thử mở nắp cống, rồi chui xuống xem "âm phủ" ra làm sao. Nhưng lần mò một lúc phải mau chóng chui lên vì dưới đó tối om, ẩm thấp, bẩn thỉu, hôi thối.

Khi anh Bình đưa ra ý tưởng vượt ngục theo đường cống ngầm, có anh băn khoăn: Đường cống hẹp quá, khó chui lọt. Nhưng anh Bình nói gần như chỉ thị: "Đừng đoán mò như thế, cứ đi xem thử rồi về báo cáo lại. Không được bàn chùn!". Vậy là tôi cùng Vân và Cử nhất trí thử một lần. Tôi và Cử nhỏ người nên xung phong chui xuống cống, còn Vân ở lại đậy nắp cống và canh chừng. Sau chừng tiếng đồng hồ bò, trườn trong lòng cống, 2 người đã thấy được ánh sáng, đó là cửa cống. Ghé mắt qua khe thấy chân người, bánh xe đạp lăn qua và tiếng động của đường phố. Thử lấy đầu đội lên thì thấy nắp cống chuyển dịch. Cả 2 khẳng định đường cống nhà tù dẫn ra phố. Yên trí đã có lối thoát, cả 2 quay trở lại. Vân thấy ám hiệu, chạy ra mở nắp cống. Thời gian cả đi và về hết chừng gần 2 tiếng. Ba anh em chạy đi tìm anh Bình...".

Ngay sau đó, 3 đồng chí báo cáo với ông Bình đã tìm được đường vượt ngục tại Trại J. Trước kia tại đây giam tù vị thành niên, hiện đang giam tù nhân sắp mãn hạn. Nơi đây rất vắng vẻ...

Trần Văn Cử (ảnh mật thám Pháp chụp 1943).

Còn ông Trần Văn Cử, nguyên Phó chủ nhiệm Uỷ ban Bảo vệ bà mẹ, trẻ em, sôi nổi góp vào những tình tiết như sự kiện vừa mới xảy ra hôm qua: "Sau ngày 9/3, mọi trật tự đảo lộn. Trước kia tù chính trị được ra sân phơi nắng, khi về phải xếp hàng cho cai ngục đếm đủ mới khóa cửa; hoặc tù thường phạm đưa cơm vào khu giam chính trị phạm bị giám sát chặt chẽ, đưa xong phải ra ngoài thì tù chính trị mới theo từng mâm ra lấy cơm. Nay thì quy định bị bãi bỏ, tạo điều kiện cho chính trị phạm trà trộn với thường phạm. Nhờ thế mà tôi đã thoát được sang pha nữ...

Sau khi đường trèo tường bị lộ, anh em ở lại suy nghĩ về phương án chui cống với phỏng đoán: nước thải phải chảy xuôi, thoát ra một hồ lớn hay ra sông Hồng; vậy cứ theo đường nước thải là có thể thoát... nhưng phải đề phòng có rào cản. Như vậy phải chuẩn bị một bao diêm và một thanh sắt để mỗi khi đến chỗ giao nhau của đường cống thì bật diêm nhìn dòng nước chảy mà đi, còn gặp rào cản thì dùng thang sắt mà phá, riêng khi bật nắp cống lên thì phải dùng đến xà beng. Xà beng và thanh sắt dày 3cm, dài 40cm nhờ giao dịch với cánh thường phạm mà có. Sợ cống có đoạn to đoạn bé, tinh thần người đi "tiền đạo" phải hăng hái nhưng vóc người phải nhỏ. Đúng như dự kiến, từ cống cái tôi và anh Hòa đã gặp đoạn cống nhỏ, ngập đầy phân, phải trườn người bằng cùi tay và dùng bàn chân đẩy. May nhất là không gặp rào cản... Khi chui lên khỏi cống, một số tù chính trị và thường phạm nhìn thấy, đổ xô lại hỏi nhưng cả 2 lắc đầu: "Gay go lắm. Tắc. Chả ăn thua gì". Chờ khi mọi người tản ra, chúng tôi mới nháy mắt báo Vân: "Đi được rồi! Thấy cả xe đạp chạy trên đường...".

Cụ Nguyễn Tuân (ảnh 1964, mất 2007).

Ban lãnh đạo lập ra một kế họach vượt ngục hết sức chu  đáo. Tù chính trị được chia thành từng nhóm nhỏ, lần lượt theo đường cống ngầm ra ngoài trong nhiều tối. Ngay đêm 12/3, 29 đồng chí đi trước tập trung ở Trại J. Danh sách nhóm đi sau được ông Bình bàn giao cho người ở lại.

Ông Hòa kể tiếp: "Tối 12/3, khoảng 8 giờ, anh Bình phát lệnh: "Mở nắp cống!". Nhóm đi đầu "lĩnh ấn tiên phong" có anh Bình, Phan Vân, Nguyễn Tuân do tôi dẫn đường. Trước giây phút làm phép "độn thổ", anh Bình còn đùa: "Sống thì nhớ, chết thì giỗ giờ phút này!"...

Lần mò theo đường cống hôi thối, chen lẫn chuột bọ, phân người. Quần áo sạch phải đội lên đầu, có lúc phải sát mặt xuống lòng cống mà bò. Gần tiếng đồng hồ mới lần ra cửa cống, tôi bật nắp, vọt lên; theo sau là anh Bình, anh Vân và anh Tuân. Lên đến nơi mới biết cửa cống nằm trên hè đường Bông Nhuộm, chếch bên kia là vườn hoa Mê Linh; từ đây thấy rõ hai tháp canh ở hai góc nhà tù có lính Nhật đứng gác, sau lưng là bức tường cao cắm đầy mảnh chai của nhà tù nằm dọc đường Quán Sứ. (Tiếc là ngày nay bức tường ấy không còn!). Cũng may đang chiến tranh, không ai ra phố vào ban đêm nên không lộ. Đậy lại nắp cống rồi anh em chạy qua đường, chui vào hầm tăng-xê tránh máy bay Mỹ ở vườn hoa, tạt nước mưa còn đọng rửa qua rồi thay quần áo. Anh Bình lấy cái khăn quấn lên đầu che đi cái đầu trọc. Xong xuôi, bốn anh em đi tách r

Cụ Phan Vân (ảnh 1956, mất 199...). 

a, giả làm người làm công cho Sở Thùng mới đi dọn xí về. Bà con thấy hôi hám thì tránh xa. Ra tới ga Hàng Cỏ rồi theo Khâm Thiên về Thái Hà Ấp. Ngay trong đêm, nhóm chúng tôi về đến làng Vạn Phúc, Hà Đông nơi cơ quan Thường vụ Xứ ủy đóng. Các nhóm sau có Trần Văn Cử, Nguyễn Cao Đàm, Đỗ Mười, Nguyễn Thanh Bình...".

Thành công của cuộc "độn thổ" này là cuộc vượt ngục của tập thể tù chính trị tù Hỏa Lò nhưng 3 đồng chí Phan Vân, Nguyễn Huy Hòa, Trần Văn Cử là những người có  đóng góp quan trọng, tìm ra con đường đặc biệt này.

Những bạn tù sau đấy và... ngày hôm nay

Anh Kháng Chiến tiếp lời: "Bạn tù của cha tôi cho đến hôm nay còn lại các cụ Nguyễn Huy Hòa, Trần Văn Cử, Lê Trọng Nghĩa, Nguyễn Thị Phúc Hằng... tuổi họ đều đã 90. Thật cảm động, sáng 1/9/2008, lão đồng chí Nguyễn Huy Hòa gọi điện báo đã đọc Hà Nội Mới ra ngày 31/8: "Anh ạ, có bài viết về cuộc vượt ngục năm ấy. Nhưng số anh em "độn thổ" không phải là 80 mà phải cải chính thế này: Hàng chục năm sau Ban Liên lạc tù Hỏa Lò tổng kết lại mới biết số tù chính trị vượt ngục theo đường cống ngầm trong các đêm từ 12 đến 16/3/1945 là 140 người (trong đó có cả vài thường phạm)...".

Sau hai ngày nghỉ ngơi, ông Hòa được giao về Xứ uỷ làm liên lạc, là người dẫn đường cho ông Bình  về Chiến khu Hòa-Ninh-Thanh (Đệ Tam Chiến khu), ông Phan Vân về làm bí thư tỉnh Hòa Bình, ông Nguyễn Tuân về huyện Gia Lâm (ngày ấy thuộc Bắc Ninh), còn ông Cử về tham gia khởi nghĩa ở Nam Định. Tháng 8/1945, khi lãnh đạo Tổng khởi nghĩa ở Hà Nội và các tỉnh Bắc bộ, ông Bình gặp lại ông Lê Trọng Nghĩa được Trung ương bổ sung cho UBKN Hà Nội.

Ông Hoà không quên câu chuyện vui: "Hôm 21/8/1945, tớ gặp lại ông Bình ở Hà Nội. Ông ấy hớn hở nói: "Tao vừa mới gọi điện cho chúng nó xong". "Gọi cho ai hả anh?", tớ thắc mắc. "Gọi cho tỉnh trưởng các tỉnh ấy. Tao bảo chúng nói, lập tức phải đầu hàng Cách mạng, nếu không sẽ bị xử tử!". Hai anh em cười hân hoan. Vậy là số tù chính trị vượt ngục Hỏa Lò đã bổ sung lực lượng và có những góp phần đáng kể vào thắng lợi của Tổng khởi nghĩa ở Hà Nội và các địa phương".

Trước khi ngừng máy, ông đưa ra câu kết thú vị: "Cuộc vượt ngục đã thành công một cách thần kì nhờ "ba cái có": anh em tù chính trị có lòng dũng cảm, có mưu trí, sáng tạo và còn có cả máu mạo hiểm!". Một bài học quý cho thế hệ trẻ ngày hôm nay!